Op Valentijnsdag was ik op het congres 'Liefde voor leren'. Een congres met een titel die iedereen in het onderwijs zou mogen aanspreken. De keynotes waren prachtige verhalen, waarin op een andere manier verteld werd wat wij vanuit Drives@School leiders en onderwijsprofessionals leren. Het meest aansprekend was het verhaal van Aukje Nauta, die ons meenam in de waarde van schaamte en hoe je dat juist kan helpen om je aan te zetten tot leren en ontwikkelen.
Wat is schaamte?
Aukje definieert schaamte als een sociale, morele, pijnlijke emotie die je ervaart als je vindt dat wie je bent of wat je doet niet voldoet aan bepaalde normen. Je kunt je voor alles schamen, waarbij je best een indeling zou kunnen maken aan de hand van de zelfdeterminatietheorie. Zo kunnen we ons schamen als we iets niet durven, wat ons gevoel van autonomie ondermijnt. We kunnen ons schamen voor iets dat we niet kunnen, wat ons gevoel voor competentie ondermijnt. Tenslotte kunnen we ons schamen, omdat we bang zijn dat we de verbinding met anderen verliezen als zij weten wat we gedaan hebben of wie wij daadwerkelijk zijn.
In het onderwijs komt schaamte veelvuldig voor
Ons onderwijs is behoorlijk normerend. Het is doordrenkt met aandacht voor presteren en de vergelijking van prestaties met anderen. Daarnaast is voor leerlingen de onderlinge verbinding heel belangrijk. Dat maakt dat er met gemak allerlei momenten langs kunnen komen om je te schamen voor iets dat je niet kan of durft of wat niet sociaal geaccepteerd wordt. Ook leerkrachten en docenten kunnen zich schamen. Het kan zijn dat prestaties van leerlingen tegenvallen, dat je moeite hebt om orde te houden, dat het tijd kost om een nieuwe methode onder de knie te krijgen of dat het steeds langer duurt voor je nieuwe technologie onder de knie krijgt. Er kunnen genoeg redenen zijn om je af en toe terug te willen trekken om onder de spreekwoordelijke steen te gaan liggen.
Schaamte voor schaamte maakt het erger
Schaamte op zichzelf is geen probleem. Er zit namelijk een positieve intentie achter, want wij willen ons juist verbinden met anderen en ons competent en autonoom voelen. Het wordt pas een probleem, als je je voor de schaamte schaamt. Schaamschaamte noemt Aukje dat. “Feeling bad about feeling bad can make you feel worse” is een uitspraak die zij tegenkwam die exact het effect ervan verwoordt. Want dan is de enige oplossing om de schaamte te verhullen door te vechten of te vluchten. We gaan dan bijvoorbeeld zaken ontkennen, andere mensen of de omstandigheden de schuld geven, ‘ja’ zeggen en ‘nee’ doen als er afspraken gemaakt worden, of misschien zelfs frauderen om zaken te verbloemen. Daar maken we het alleen maar erger mee, want het leidt tot meer gedrag waarvoor je je schaamt. Een negatieve spiraal ligt op de loer.
Daarom mag schaamte er zijn
Dat schaamte niet het probleem is, zie je ook aan mensen die zich schaamteloos gedragen. Sociale media zou een stuk socialer zijn als meer mensen zich zouden schamen voor de manier waarop zij hun vrijheid van meningsuiting neigen bot te vieren. Aukje adviseert dan ook niet om zonder schaamte te zijn, maar om schaamtevrij te worden. Daarmee bedoelt zij dat je de schaamte vrij laat, dat die er mag zijn. Daarin herkennen wij het keerpunt waar het in de waarderende aanpak ook vaak begint: alles mag er zijn. Want als de schaamte er mag zijn, dan mag het verlangen erachter er ook zijn. Schaamte is ongemak en ongemak is motivatie tot bewegen. Schaamte kan een krachtige motivator voor leren zijn, als we het omarmen.
Schaamte kan een motor voor verandering zijn
Dat merken we in allerlei ontwikkelingen die in onze maatschappij gaande zijn, en die mijns inziens mede gevoed worden door strenger wordende sociale normen. Zo is er door een stijgend bewustzijn van onze impact op het klimaat een toename in vliegschaamte, bezorgschaamte, benzinemotorschaamte en skischaamte. Als we dergelijk ongemak toelaten, helpt het ons om betere keuzes te maken. Zo heeft de klimaatschaamte die ik zelf ervaar ertoe geleid dat we sinds 2019 het tienvoud van onze CO2 voetafdruk compenseren. Dat was de eerste stap en meer zullen volgen. Schaamte leidt tot verandering als je toelaat dat het er is.
Door het net zo te benaderen als weerstand
Je kunt de motor aanzetten door schaamte net zo te benaderen als weerstand. Dat begint bij het herkennen dat het speelt, want pas als je weet dat het er is, kun je erkennen dat het er mag zijn. Daarna kun je verkennen welk verlangen erachter ligt en daar de focus naar verleggen. Je kan dan de stap maken van vermijden naar het juist opzoeken. Als je bijvoorbeeld als leerkracht of docent bang bent dat je niet meer meekomt, ga dan juist in de leerstand staan. Stel vragen aan leerlingen of ze jou zaken kunnen uitleggen hoe iets werkt en je zal merken dat er geweldige dingen gebeuren in je relatie met hen. Als je degene bent die vooral de vragen heeft, blijf je door hun antwoorden vanzelf meer bij en tegelijkertijd leren de leerlingen meer. |
